ΘΥΜΟΣ: Όταν οι ενήλικες φέρονται σαν παιδιά.

Αναμφίβολα, ο θυμός είναι το πιο ισχυρό μέσο συγκάλυψης που μας γυρνάει πίσω, και αναγνωρίζεται ως εθιστικό παράγωγο της θλίψης.

Όταν αρνούνται στα μικρά παιδιά αυτό που θέλουν, ή όταν αισθάνονται ότι τα κατακρίνουν, δεν τα κατανοούν ή δεν τα αντιμετωπίζουν ενσυναισθητικά, αυτό που βιώνουν συναισθηματικά είναι να πληγώνονται. Και σε τέτοιες στιγμές η ενστικτώδης αντίδρασή τους, είναι είτε να ξεσπάσουν σε δάκρυα, και ίσως να πάνε στο δωμάτιό τους, είτε να μείνουν ξεφυσώντας με θυμό.

Πολύ λίγοι από εμάς δυσκολεύονται να κατανοήσουν ότι το κλάμα δείχνει θλίψη. Αλλά πολύ λιγότεροι κατανοούν ότι το να θυμώσουν- σαν αντίδραση σε μια απειλή, προσβολή ή αδικία- είναι μια απεγνωσμένη απόπειρα να καλύψουν αυτή τη θλίψη. Και στα παιδιά αυτή η φλογερή συναισθηματική κατάσταση είναι πολύ λιγότερο πιθανό να εξηγηθεί σαν κάτι άλλο πέρα από εκδραμάτιση. Και μαντέψτε, αυτό ισχύει και στους ενήλικες.

Ας επικεντρωθούμε καταρχήν στη δυναμική του θυμού των παιδιών. Είναι αρκετά φανερό ότι τα παιδιά δεν έχουν αναπτύξει ακόμα αρκετές ψυχολογικές ικανότητες ώστε να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά οποιοδήποτε ψυχικό πόνο μπορεί να αισθάνονται. Έτσι, δεδομένης της περιορισμένης αυτής ικανότητας όχι μόνο να κατανοήσουν τα συναισθήματά τους αλλά και να τα επικοινωνήσουν προς τα έξω, είναι μάλλον αναγκασμένα να τα εκδραματίσουν.

Κι αυτός είναι ο λόγος, είτε αρχίζουν να κλαψουρίζουν, να κλαίνε δυνατά, να φωνάζουν ή να ουρλιάζουν, ακόμα και να αποσύρονται μέσα στην σιωπή τους, που ο μόνος τρόπος που ξέρουν για να εκφράσουν τα συναισθήματά τους είναι να τα δείχνουν οπτικά.

Ως ενήλικες, ωστόσο, έχουμε μάθει συνήθως να συγκρατούμαστε να δείχνουμε με φυσικό τρόπο τα συναισθήματά μας. Ακόμα, όταν βρίσκουν τα κουμπιά μας, όταν ένα άλλο άτομο μας κάνει να νιώσουμε απειλή-ειδικά κάποιος με τον οποίο είμαστε πολύ συνδεδεμένοι και εξαρτόμαστε συναισθηματικά από αυτόν, όπως πχ ο σύντροφός μας- η οικογένεια μας, δείχνουμε μια ισχυρή τάση να παλινδρομήσουμε στιγμιαία στον παιδικό εαυτό μας όταν αντιδρούσε.

Ακόμα και αν κάποιος άλλος κάνει κάτι καλύτερο από εμάς, η αντίδρασή μας είναι η διαστρέβλωση του «θυμού-θλίψη», να εκτονωθεί με επικριτικά σχόλια η σε ακραίες μορφές παθολογίας με φθόνο, καλυμμένος πίσω από το προσωπείο του «ψευδό-φροντιστή». Φυσικά αναπαράγεται ίσως με περισσότερη σύνεση και επιτήδευση. Όμως δεν διαφέρουμε πολύ από τα παιδιά, όταν κρατάμε μούτρα, αποτραβιόμαστε, ορμάμε να υπερασπιστούμε τον εαυτό μας- ή υψώνουμε τον τόνο της φωνής μας, και προβαίνουμε με πάθος σε κατηγορίες ή αλληλοκατηγορίες.

Εντούτοις ασυνείδητα, οι περισσότεροι από εμάς έχουν ανακαλύψει ότι η πιο ισχυρή μας άμυνα είναι η επίθεση, είτε καλυμμένη πίσω από ένα ευγενές χαμόγελο, είτε προβάλλοντας της ακατέργαστη. Κατά συνέπεια, όταν νιώθουμε ότι μας απορρίπτουν ή μας κατηγορούν, είναι πιθανό να μπλοκάρουμε τους φόβους, τις ανασφάλειες και τις αμφιβολίες μας αποδίδοντάς τα στον αντίπαλο. Κι αυτό είναι ο λόγος που πολλοί από εμάς θυμώνουν- ακόμα και ξεφεύγουν- όταν ο σύντροφός μας μας, τα παιδιά μας, ή οι σημαντικοί άλλοι, λειτουργεί ως να αμφισβητούμε τον εαυτό μας.

Έτσι όταν βγαίνουμε εκτός εαυτού, όταν μας κυβερνούν μόνο τα συναισθήματά μας, μπορούμε να πούμε ότι δεν έχουμε εξελιχθεί ιδιαίτερα από την παιδική ηλικία. Ακριβώς όπως τα παιδιά δε μπορούν να υπολογίσουν το κόστος της συμπεριφοράς εκδραμάτισης, έτσι και οι δικές μας επώδυνες αντιδράσεις, μας ωθούν να ανταποκριθούμε σε αυτόν που μας πληγώνει σε τρόπους που μόνο βλάπτουν περεταίρω τη σχέση. Με λίγα λόγια, οι αντιδράσεις μας που προκαλούνται είναι αντιπαραγωγικές. Για την ώρα μας καθοδηγεί μια βαθιά ανάγκη να πληγώσουμε τον άλλον για αντίποινα.

Και αν δεν είναι εφικτό η ανταπόδοση να είναι στο οικείο περιβάλλον, βρίσκετε ο τρόπος να εκτονωθεί συγκαλυμμένα, στο κοινωνικό περιβάλλον «φίλοι-γνωστοί -άγνωστοι, συνάδελφοι» ώστε να υπάρχει ανακούφιση των κακών στοιχείων που μας περιβάλουν.

Αυτό μας δείχνει ότι από τη στιγμή που μας κυριεύει η θλίψη, είμαστε ανίκανοι να επικεντρώσουμε την προσοχή μας στο να κατανοήσουμε καλύτερα την άποψη του άλλου, ή να βελτιώσουμε την κατάσταση. Μάλλον (και συχνά χωρίς αιτιολόγηση), υποθέτουμε ότι μας πλήγωσαν σκόπιμα. Άλλωστε, νιώθουμε πληγωμένοι. Έτσι οι προσπάθειές μας επικεντρώνονται στο να ανταποδώσουμε τα πυρά, να οχυρώσουμε τον εαυτό μας από τον επιπρόσθετο πόνο που ενδέχεται να μας επιβληθεί.

Αυτό είναι απολύτως κατανοητό, αλλά αναμφίβολα παιδικό. Η συμπεριφορά μας απορρέει από πρωτογενές συναίσθημα, όχι από λογική σκέψη. Και το πιο δυσάρεστο είναι ότι σπανίως αντιλαμβανόμαστε το φόβο, την ενοχή ή τη ντροπή που βρίσκεται κάτω από το θυμό μας. Έτσι γενικά δεν είμαστε σε θέση να επιδιορθώσουμε τη ζημιά που έγινε στη σχέση από τον αντιδραστικό (παιδικό) θυμό μας.

Όταν νιώθουμε βαθιά μέσα μας «κακοποιημένοι» από κάποιον άλλον, και δεν έχει σημασία αν η επίθεση που βιώνουμε είναι λεκτική ή φυσική, η συναισθηματική θλίψη μας προέρχεται από συναισθήματα όπως όταν δε μας υπολογίζουν, όταν μας μειώνουν, όταν δε μας εμπιστεύονται, ενοχή, απόρριψη και έλλειψη αγάπης. Αλλά πάνω από όλες τις αντιδράσεις αυτές, ίσως η βαθύτερη, αυτή που συνδέεται με την επιβίωση, είναι το αίσθημα της αδυναμίας. Γιατί όταν κάποιος λέει ή κάνει κάτι που πληγώνει τα αισθήματά μας, στο πιο πρωταρχικό επίπεδο αναβιώνει πρωταρχικούς φόβους αβοηθητότητας και απελπισίας.

Έτσι το να αντιδρούμε με «περήφανο» θυμό, άλλωστε ποιος θυμός δεν είναι «περήφανος»; προσφέρει άμεσα έναν «επίδεσμο» στην «πληγή» μας.

Και επιπλέον, το συναίσθημα αυτό έχει την ιδιότητα να αποτρέψει το άλλο άτομο από το να μας κρίνει δικαιωματικά.

Σκεφτείτε ότι η έκφραση του θυμού μας προς τους άλλους εμπεριέχει μια υπεροπτική και πατροναριστική ποιότητα. Είναι ταπεινωτική (κυρίως ως αντίδραση στο συναίσθημα μειονεξίας που νιώθουμε). Επιπλέον, μας επιτρέπει να βιώσουμε όχι μόνο μια ορισμένη ηθική ανωτερότητα απέναντι στον άλλον, αλλά μια ανανεωμένη αίσθηση δύναμης και κυριαρχίας πάνω του επίσης. Κυριολεκτικά, η αντίδραση «μάχης» (το αντίθετο της «φυγής») ανεβάζει τα επίπεδα αδρεναλίνης μας. Με τον οργανισμό μας «ενισχυμένο» λοιπόν, μπορούμε να ανακτήσουμε τον έλεγχο της κατάστασης-παρόλο που η πραγματικότητα ότι παίρνουμε το τιμόνι τελικά είναι απατηλή μάλλον παρά πραγματική.

Επιστρέφοντας ειδικά στις αντιδράσεις θυμού στα παιδιά, όταν τα παιδιά πληγώνονται από τη γονεϊκή επίπληξη ή περιορισμό, εάν δε φοβούνται το φροντιστή τους οπότε υπαναχωρούν, είναι πιθανό να επιστρέψουν στο γονέα την αρνητική αξιολόγηση. Υπερασπιζόμενα τη «φοβερή αδικία» αυτού που τους συμβαίνει, η ηθική που με αυτή δικαιολογούν τον εαυτό τους τα κάνει να αισθάνονται λιγότερο κακά για τον εαυτό τους. Ο θυμός τους μεταφέρει το μήνυμα ότι άξιζαν αυτό που τους αρνήθηκαν-ή δεν άξιζαν την κριτική ή την τιμωρία που τους επιβλήθηκαν.

Κάνοντας κύκλους από τη θλίψη ή την απογοήτευση στον αγανακτισμένο θυμό επίσης μειώνει το συναίσθημα ευαλωτότητας του παιδιού. Γιατί αρνούμενο να δεχτεί την επικριτική εκτίμηση του γονέα προς το άτομό τους, ο εκδικητικός θυμός του το σώζει από δύσκολα συναισθήματα ενοχής και ντροπής που νιώθουν και θα έπρεπε να ανεχτούν διαφορετικά.

Μια πιο κατανοητή προσέγγιση με αναστοχασμό

Τι μπορεί να γίνει λοιπόν για όλα αυτά; Εξάλλου, είτε ο αμυντικός (παρόλο που φαίνεται επιθετικός) θυμός εκφράζεται από ένα παιδί, ή από έναν ενήλικα, μια τόσο θυμωμένη αντίδραση σπανίως επιλύει κάποιο πρόβλημα. Το να κατηγορεί ή να ντροπιάζει κανείς τον άλλον μπορεί να τον βοηθά να αισθάνεται ότι ανακτά τον έλεγχο, εντούτοις συνήθως δε μειώνει τη διαμάχη. Την κλιμακώνει.

Το πώς μπορεί να αποτρέψει κανείς ή να ξεπεράσει τα εμπόδια που δημιουργεί αυτό το τόσο εκρηκτικό συναίσθημα, είναι η αναζήτηση της περιοχής που έχει πληγεί και αυτή η περιοχή έχει ένα όνομα «ενσυναίσθηση». Όντως, αυτή η συγκεκριμένη περιοχή δεν είναι εύκολο να εφαρμοστεί, όταν υπάρχουν τραύματα που δεν έχουν λυθεί. Αλλά αν μπορέσει κάποιος να θέσει τον εαυτό του «έτοιμο» για αυτή, και την εξασκήσει με θέρμη, ευαισθησία και αφοσίωση, τότε αυτή η περιοχή, θα αποβεί εξαιρετικά ισχυρή.

Όλα ξεκινούν με τη συνειδητοποίηση ότι κάτω από το θυμό που προστατεύει την τρωτή φύση μας (καθώς επίσης και του άλλου ατόμου) κρύβονται συναισθήματα όπως ο φόβος, η θλίψη, ένα αίσθημα αβοηθητότητας και κατωτερότητας. Γιατί είναι αυτά τα πυρηνικά συναισθήματα θλίψης και άγχους που πυροδότησαν το θυμό μας αρχικά. Κι επειδή ο θυμός καλύπτει με βολικό τρόπο αυτά τα ενοχλητικά συναισθήματα, αν δεν καταφέρουμε να τα εντοπίσουμε με ακρίβεια και να τα δουλέψουμε, οι προκλήσεις που προκαλούν το θυμό θα μας αναγκάζουν να επιστρέφουμε στο θυμό ξανά και ξανά.

Εφόσον οι αντιδράσεις άμυνας του εγώ έχουν γίνει συνήθεια, μέχρι να επιλύσουμε τις παλιές αμφιβολίες περί του εαυτού μας, θα νιώθουμε αναγκασμένοι να συνεχίσουμε να «εκμεταλλευόμαστε» το θυμό μας, προκειμένου να οχυρώσουμε αυτά τα εύθραυστα ακόμα συναισθήματά μας. Σε τέτοιες στιγμές, η συνειδητοποίηση είναι απλώς η αρχή. Δε θα επιλύσει εντέλει κάτι. Αυτό που χρειάζεται είναι να μοιραστεί κανείς με το πρόσωπο που πλήγωσε τα συναισθήματά του, και κατά συνέπεια πυροδότησε το θυμό του, ότι τα λόγια του ή οι πράξεις του ξύπνησαν παλιές ανασφάλειες.

Ο λόγος που αυτή η παραδοχή είναι τόσο δύσκολη είναι ότι απαιτεί να αναλάβει κανείς την προσωπική του ευθύνη όσον αφορά τα τρωτά του σημεία μέσα στη σχέση (τα οποία μέχρι τώρα προστάτευε ο θυμός!). Και για τους περισσότερους από μας, μια τέτοια παραδοχή θα αύξανε αυτόματα τα συναισθήματα ευαλωτότητας, καθώς θα αποκαλύψουμε τη βαθιά επιρροή τους επάνω μας. Έτσι, όντως, απαιτείται ένα πολύ ισχυρό εγώ για να «φτάσουμε εκεί». Η σχέση γονέα παιδί έχει δυσκολίες όσο αφορά την υγιή επικοινωνία, άλλα και η σχέση μεταξύ συντρόφων ενέχει αρκετές δύσκολες σιωπές, ευαλώτητας, θυμού, εγκατάλειψης, και περισσότερο στην διαπαιδαγώγηση των παιδιών, όπου εδώ, τον πρώτο ρόλο αναλαμβάνει να τον έχει η μητέρα.

Αν, από την άλλη, η μητέρα είναι ο παραλήπτης της συναισθηματικής έκρηξης του θυμού, η προσέγγισή χρειάζεται να είναι ισορροπητική- με ενσυναίσθηση και είναι εξίσου δύσκολη. Γιατί και εδώ θα χρειαστεί να αποκαλυφτεί η ευαλωτότητα της, δημιουργώντας μια υγιή επικοινωνία παραδεχοντας ότι είναι η «ριγμένη» και να παραδεχτεί στον άλλον ότι ο θυμός και οι κατηγορίες του πλήγωσαν τα συναισθήματά της.

Ο γονέας που έχει αναγνωρίσει την ευαλωτότητα του, μπορεί να προτείνει -προσεκτικά, εφόσον δε θέλει να προκαλέσει εκ νέου τον θυμό του παιδιού, και να τον κάνει να αισθανθεί ότι «ψυχαναλύεται», ότι ίσως, μαζί με το θυμό, ένιωσε και άσχημα επειδή ένιωσε ότι δεν τον καταλαβαίνουν , ή ότι δεν τον ακούν, ή ότι αυτό που ειπώθηκε τον έκανε να αισθανθεί μοναξιά ή εγκατάλειψη- ίσως επειδή δεν του δόθηκε τη δέουσα προσοχή. Ή ότι η κριτική έκφραση έφερε στην επιφάνεια παλιά αισθήματα ανεπάρκειας, ότι δεν είναι αρκετά καλός, ή αξιόλογος, ώστε κάποιος να νοιαστεί για αυτόν.

Ή ότι ύψωσε τη φωνή του σαν μια απεγνωσμένη προσπάθεια, να γίνετε πιο ενθαρρυντικός, υποστηρικτικός κι εν συναισθητικός. Με λίγα λόγια, να προσπαθήσετε να τον βοηθήσετε να βρει το υπόβαθρο του θυμού του ρωτώντας τον, τι του συμβαίνει, και να αναγνωριστεί τι μπορεί να βρίσκεται από κάτω, και να συν-δημιουργήσετε μαζί μια υγιή επικοινωνία.

Σημαντικό είναι τι γνωρίζουμε για τις παιδικές πληγές του άλλου, (Αναγνωρίζοντας ότι σε κάποιο βαθμό, όλοι περπατάμε στα συντρίμμια παλαιών πληγών!). Ίσως, ήδη θα έχει μοιραστεί κάποιες παλιές πληγές μαζί σας, που θα αποτελέσουν μια βάση να ξεκινήσετε να μιλάτε μαζί του. Γιατί μπορείτε να ξεκινήσετε να εκφράζετε τις σκέψεις σας, για το τι μπορεί να του θύμισε η συμπεριφορά σας, ποια ευαίσθητη χορδή μπορεί να του ξυπνήσατε. Ας πούμε πώς στο παρελθόν μπορεί να ένιωσαν μειωμένοι, δέκτες αδιαφορίας ή όχι κατανόησης, ακόμα και ότι δεν ανήκουν, όποτε εξέφραζαν τις ανάγκες τους, έκαναν λάθη ή φέρονταν άσχημα.

Αν παρόλα αυτά, δεν ξέρετε τι ακριβώς τράβηξε την αλυσίδα του θυμού του, τότε ρωτήστε τον. Αλλά σιγουρευτείτε ότι καθιστά ξεκάθαρο ότι δεν επιθυμείτε να προκαλέσετε το θυμό του ή να τον κάνετε να τον δικαιολογήσει ή να απολογηθεί για αυτόν. Αλλά ότι θέτει απλώς τη βοήθειά του ώστε να τον κατανοήσετε καλύτερα. Γιατί μόνο τότε μπορείτε να του προσφέρετε την έγνοια και τη συμπαράσταση που από μόνες τους μπορούν να αποκαταστήσουν το χαμένο αίσθημα της σχεσιακής ασφάλειας.

Πάνω από όλα, όλοι θέλουμε να νιώθουμε ασφαλείς μέσα στις σχέσεις μας. Οπότε άνετα μπορείτε να υποθέσετε ότι κάτι που είπατε ή κάνατε απείλησε αυτό το κρίσιμο συναίσθημα. Αν το άτομο με το οποίο αντιμετωπίζετε προβλήματα αναπτύξει το κουράγιο να αναζητήσει τα θέματά του και να δουλέψει πάνω σε αυτά, τις παλιές πληγές και φόβους του-και τελικά γίνει «απευαισθητοποιημένος» απέναντί τους, τότε πραγματικά χρειάζεται από εσάς να παίξετε το ρόλο του φροντιστικού γονέα, ακόμα και αν ο άλλος δεν είναι μόνο το παιδί αλλά ο σύντροφός σας, και οι σημαντικοί άλλοι.

Και εν τέλει, δεν πρόκειται απλώς για ένα ρόλο. Πέρα από τις λέξεις, μπορείτε πραγματικά να τον αποδεχτείτε, παρά τους όποιους περιορισμούς, ή μειονεκτήματα ενδεχομένως έχει. Και επιπλέον, μπορείτε να αγαπήσετε αυτό το πληγωμένο παιδί που τρέμει από τον ψευδώς δυναμωτικό (και αναμφισβήτητα εκνευριστικό) θυμό του. Και παρά το γεγονός ότι αυτός ο θυμός μπορεί να φαντάζει υπερβολικός, αδικαιολόγητος, ακόμα και κακοποιητικός, χρειάζεται να αναγνωριστεί η θλίψη της εγκατάλειψης, που για κάποιους την έχουν βιώσει ως προδοσία.

Αν μπορείτε να γίνετε επαρκώς ενσυναισθητικοί και εμβαθύνετε στο να νοιαστείτε πραγματικά για το γεγονός ότι τον πληγώσατε (παρότι ο θυμός του σας ανταπέδωσε την πληγή), τότε μια τέτοια συμπαράσταση από καρδιάς μπορεί να αποτελέσει μια πιθανή θεραπευτική δύναμη στη ζωή του.

Και πραγματικά, αυτό είναι που με τον καιρό θα βοηθήσει και τους δυο να γιατρέψετε τις πληγές του παρελθόντος. Γιατί τίποτα δε μπορεί να αφαιρέσει το δηλητήριο του αμυντικού θυμού σας (ή τον θυμό του άλλου) από το να προσεγγίσετε με αγάπη αυτό που βρίσκεται από κάτω.

Κυριακή Μερτζάνη

Σχεσιακή Ψυχοθεραπεύτρια MSc

Ατομική – Ομαδική Σχεσιακή Θεραπεία

Εφήβων – Ενηλίκων – Ζεύγους

Ερευνήτρια για την αναπαραγωγή των διαγενεολογικών ψυχικών τραυμάτων.

Συντονίστρια ομάδων Εφήβων – Ενηλίκων

Με μεταπτυχιακό δίπλωμα ειδίκευσης στην Σχεσιακή Ατομική Ψυχοθεραπεία

στο Institute for Relational & Group Psychotherapy ΙΣΟΨ

Ειδικευόμενη ως ομαδική θεραπεύτρια στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα ειδίκευσης στην Ομαδική Σχεσιακή Ψυχοθεραπεία κατά το μοντέλο του Irvin Yalom στο Institute for Relational & Group Psychotherapy ΙΣΟΨ

Ειδικευόμενη στο Διατμηματικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα Εισαγωγής στην Θεωρία & Πράξη της Σχεσιακής Ψυχανάλυσης και Ψυχοθεραπείας του Institute for Relational & Group Psychotherapy ΙΣΟΨ στο ΨΝΑ Δρομοκαΐτειο.

Μέλος της American Psychological Association APA

Μέλος της International Association for Relational Psychoanalysis and Psychotherapy​ IARPP New York

Μέλος του American Group Psychotherapy Association AGPA

Τηλέφωνο επικοινωνίας:2107703823 -6909434978

mail επικοινωνίας: kikimertzani@gmail.com

https://www.healthofsoul.gr/